ABŞ-ın İsraildəki səfirliyini Qüdsə köçürməkdə məqsədi nədir?

Uzun müddət gözlənilməz dəyişikliklərdən sonra mayın 14-də ABŞ-ın İsraildəki səfirliyi Təl-Əvivdən Qüdsə köçürüb.  Xatırladaq ki, ABŞ prezidenti Donald Tramp Qüdsü İsrailin paytaxtı kimi tanımaqla bağlı ABŞ Konqresinin 22 il öncə qəbul etdiyi, lakin icrası təhlükəsizlik baxımından ertələnən qanununu 6 dekabr 2017-ci ildə imzaladı. O zaman ABŞ ictimaiyyəti bu qərara birmənalı yanaşmadığını ortaya qoydu. Ölkə daxilində keçirilən müstəqil rəy sorğularında 63 faiz amerikalı ABŞ səfirliyinin Qüdsə köçürülməsinin əleyhinə çıxmışdı. Həmçinin, ABŞ-ın xarici müttəfiqlərinin mütləq əksəriyyəti də bu addımı zərərli sayırdı. Ancaq sadalanan amillər Trampı öz qərarından çəkindirmədi və artıq bu qərarın icrasına başlanılıb.

Bu addımın regionda yeni gərginliklərə yol açacağını, habelə ABŞ-ın özü üçün də ciddi problemlər doğuracağını elə amerikalıların özləri də bəyan edir. Artıq Rusiyanın, Türkiyənin, İranın və Avropa Birliyinin də bu qərarın icrası ilə bağlı narahatlıqları və etirazları yayılıb.

İsrail-Fələstin münaqişəsi 70 ilə yaxındır davam edir və müasir dünyanın həlli çətin problemlərdən sayılır. Qüds hərbi əməliyyatlar nəticəsində İsrailin nəzarətinə keçsə də, o vaxtdan bu günədək Qüds üzərində hüquqi status məsələsi nə BMT, nə də əksər dövlətlər tərəfindən tanınıb. İsrail-Fələstin münaqişəsi müxtəlif dönəmlərdə hərbi toqquşmalarla, lokal müharibələrlə dünya gündəminə gəlsədə nə müharibə, nə də sülh prosesi heç bir müsbət nəticə yaratmayıb. Məsələnin mürəkkəbliyi ondadır ki, Qüds müsəlmanların da, xristianların da, yəhudilərin də müqəddəs şəhəridir. Hər üç səmavi dinin bu şəhərdə müqəddəs hesab etdikləri məbədləri var.

İsrail dövləti demokratik idarəetməsi ilə təqdir olunsa da, onun beynəlxalq hüququ kobud şəkildə pozması faktı diqqətdən qaçmamalıdır. İsrail Fələstin torpaqlarını zorla işğal edib. Əlindəki hərbi gücdən yararlanıb işğalı dünya birliyinə və fələstinlilərə qəbul etdirmək istəyir. Çağdaş dünya üçün bu yanaşma çox təhlükəli örnəkdir və dünyanın bir çox yerlərində mövcud olan münaqişələrə mənfi təsir edə bilər. Belə çıxır ki, kim güclüdürsə, arxalıdırsa başqasının ərazilərini ələ keçirə və uzun müddət məskunlaşma həyata keçirərək həmin ərazilərə sahib ola bilər?

İsrail artıq uzun illərdir de-fakto bu ərazilərə nəzarət etsə də, sülh danışıqlarında Qüds şəhərinə hər iki tərəfin iddiası davam edir. BMT Təhlükəsizlik Şurasının bu barədə çoxsaylı icra edilməyən qətnamələri mövcuddur. Odur ki ABŞ prezidentinin bu addımı beynəlxalq hüquqa zidd olmaqla yanaşı, həm də BMT qətnamələrinə də sayğısızlıqdır. Təsadüfi deyil ki keçən ilin sonlarında BMT Baş Assambleyası Qüdsün İsrailin paytaxtı kimi tanımaması barədə növbəti Qətnamə qəbul edib. Səsvermə nəticəsində BMT TŞ-nın 4 daimi üzvü və Avropa Birliyinin bütün üzvlərinın də daxil olduğu 128 ölkə bu qətnaməni dəstəkləyib.

Əslində ABŞ İsrail-Fələstin sülh razılaşması ilə bağlı üzərinə götürdüyü öhdəliklərinə sadiq qalmayaraq ziddiyyət doğuracaq bir qərara imza atıb. Təsadüfi deyil ki ərəb və müsəlman ölkələri də belə bir mübahisəli qərarın regionda gərginlikləri alovlandıracağını, İsrail-Fələstin sülh razılaşmalarına ağır zərbə vuracağını bildirir. Həmçinin, bu qərar təkcə İslam ölkələrini deyil, bütün aparıcı dövlət və birliklərin də haqlı qınağına tuş gəlib. Böyük Britaniya, Fransa, Almanya da ABŞ-ın bu addımını tənqid edərək, sulh prosesinə zərər verəcəyini bəyan edib.

Orta Şərqin qanlı qarşıdurmalardan taqətsiz hala gəldiyi bir vaxtda Trampın belə addım atması nə ilə bağlıdır?

Bu suala cavab axtararkən daxili və xarici amilləri nəzərdən keçirmək lazımdır.

İlk növbədə, Tramp ABŞ-da getdikcə zəifləməkdə olan mövqeyini və ictimai rəydə aşağı enən nüfuzunu yəhudi lobbisinin ciddi dəstəyi ilə bərpa etmək niyyətindədir. Həm də ABŞ Konqresinin icrası müvəqqəti dayandırılan qanunlarını icraya yönəldən prezidenti kimi də özünü cəmiyyətə təqdim etmək istəyir.

Tramp administrasiyası dünyanın bir sıra münaqişələrinin həllində özünəməxsus cəhdlər edir. Hər iki Koreya (KXDR və Cənubi Koreya) dövlətinin yaxınlaşmasında onun təşəbbüsləri və siyasəti özünü göstərir.

Habelə, ABŞ-ın Orta Şərqdəki mövqelərini gücləndirməklə bağlı yeni planının tərkib hissəsidir. Xatırladaq ki, hələ keçən ilin may ayının ortalarında prezident kimi ilk xarici səfərinə çıxan Tramp 50 İslam ölkəsinin təmsilçilərini Riyadda bir araya gətirmişdi.  “ABŞ-Ərəb və İslam ölkələri zirvə toplantısı” çərçivəsində müsəlman dövlətləri ilə gələcək əməkdaşlığına aydınlıq gətirmiş və İsrail-Fələstin sülh sazişinə çox yaxın olduqlarını bəyan etmişdi. İsrail-Fələstin sülh razılaşmasına ən böyük əngəl kimi İranı göstərmiş və ona qarşı təsirli addımlar atacağını da bəyan etmişdi.

Tramp özünü “sülhə nail olan prezident” kimi tarixə salmaq fürsətini qaçırmaq istəmir. Onun əlində Fələstinə qarşı istifadə edəcəyi xeyli təsirli vasitələr də var. Məhz ABŞ bu addımı ilə Fələstin tərəfinə sülh sazişi istiqamətində təzyiq etmək məqsədi güdür.

Regiondakı mövcud siyasi-ideoloji və hərbi durum İsrail-Fələstin arasında nəzərdə tutulan sülhün tezliklə mümkün olmasına imkan verəcəkmi?

Rusiya-Türkiyə və İranın ortaq siyasi maraqlarına qarşı İsrail və Ərəb Dövlətləri Birliyinin siyasi maraqları ABŞ-la üst-üstə düşür. Odur ki ABŞ regionda yeni oyunçularla növbəti münaqişələr və gərginliklər yaratmaqda maraqlı ola bilər. İranın və Türkiyənin regionda artan fəallığını zəiflətmək üçün müxtəlif variantlar üzərində çalışmalar nəzərə çarpır. Öncəliklə də İrana qarşı radikal addımların atılmasının zəruriliyi barədə ABŞ-ın sərgilədiyi mövqe daha çox cavabı açıq suallar doğurur. İranın regionda artan nüfuzundan və fəallığından Səudiyyə Ərəbistanı və Misirin də ciddi narahatlıq keçirməsi ABŞ üçün əlavə imkanlar yarada bilər.

ABŞ-ın İranın nüvə proqramına dair Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planından birtərəfli qaydada çıxması, habelə İsrailin Suriyadakı İran hərbi mövqelərinə raket zərbələri endirməsi bu planın tərkib hissəsi kimi qəbul edilə bilər. ABŞ hazırda bölgədə İsrailin və kürd silahlılarının açıq və fəal rol aldığı yeni proseslərın başlanmasında maraqlı görünür.

Təhlillər göstərir ki proseslər heç də yaxşı sonluğa getmir. Bu ziddiyyətlərdən zərər çəkən təkcə region ölkələri olmayacaq. Qlobal və regional güclərin Orta Şərqdə toqquşan strateji maraqları yeni siyasi-hərbi şərait doğuracaq. Son 15 ildə qərbin hərbi-siyasi həmlələri nəticəsində bölgədəki əsas diktatura rejimlərinin çöküşü və regionun yenidən şəkilləndirilməsi istiqamətində çalışmalar gərginliyin yeni mərhələsinə qədəm qoyub.

ABŞ Orta Şərqdə müsəlman dövlətləri ilə barışmaz ziddiyyətləri olan İsrailin vasitəsilə regiondakı strateji maraqlarına uzunmüddətli qarantiya əldə edə bilmir. Çoxmilyonlu müsəlman kürdlərin vasitəsilə regionda yeni platformanın yaradılması bütün kənar güclər tərəfindən ən əlverişli variant kimi qəbul edilir və dəstəklənir. Kürd amili həm türklərə, həm farslara, həm də ərəblərə qarşı ən təsirli riçaq sayılır və bu məqsədlə intensiv çalışmalar var.

Qərb Orta Şərqdə qüdrətli müsəlman dövlətlərinin varlığını və birliyini öz maraqlarına təhlükə görür. Regionda bir-biri ilə ziddiyyətli durumda olan çoxsaylı kiçik müsəlman dövlətlərinin olmasında maraqlıdır. Artıq “kürd məsələsi” qərb dövlətlərin geosiyasətin əsas təsir riçaklarından birinə çevrilib və bu strategiyanı bacardığı qədər uğurla sonlandırmağa çalışır. ABŞ öz səfirliyini Qüdsə köçürməklə məhz regiondakı bütün passiv gərginliyi sürətlə üzə çıxarmaq məqsədi güdür. İsrail-Fələstin sülhünə nail olmaq və regionda yerini möhkəmləndirmək üçün artıq ABŞ daha böyük hərbi-siyasi hədəflərə istiqamət götürüb. Bölgədə yeni hərbi qarşıdurmalar arta və siyasi ziddiyyətlər dərinləşə bilər!

14 may 2018-ci il.